Temat
Osoby uczestniczące zastanawiają się nad różnicami pomiędzy sposobem sprawowania władzy w państwie totalitarnym i demokratycznym. Poznają historię powstania terminu „społeczeństwo obywatelskie” i próbują stworzyć definicję tego pojęcia. Zastanawiają się, w jaki sposób obywatele mogą współuczestniczyć w życiu swojego państwa, co stymuluje ich aktywność. Dowiadują się, czym różni się fundacja od stowarzyszenia.

Cele zajęć
- wyjaśnienie, na czym polegają zasady sprawowania władzy w państwie totalitarnym i demokratycznym
- próba zdefiniowania terminu „społeczeństwo obywatelskie”
- pokazanie różnic pomiędzy stowarzyszeniem a fundacją oraz korzyści przemawiających za założeniem każdej z tych form prawnych

Czas zajęć
90 minut lub 45 w wersji skróconej

Metody
- mini wykład lub praca z tekstem
- praca w grupach
- prezentacja

Potrzebne materiały
- markery
- kilka dużych arkuszy papieru

Materiały pomocnicze
- Materiał pomocniczy nr 1 - „Społeczeństwo obywatelskie”
- Materiał pomocniczy nr 2 - „Stowarzyszenie a fundacja”
- Materiał pomocniczy nr 3 - „Gdzie jest społeczeństwo obywatelskie?”

Najważniejsze pojęcia
- totalitaryzm
- demokracja
- społeczeństwo obywatelskie
- stowarzyszenie
- fundacja

UWAGA!
Jeżeli masz tylko 45 minut, zrezygnuj z punktów 7,8,9.

1.
Przywitaj grupę. Krótko wyjaśnij osobom uczestniczącym cel zajęć.

Zapisz na flip-charcie terminy „państwo totalitarne” i „państwo demokratyczne”.
Powiedz, że za chwilę będziecie pracować w grupach.

Poleć, aby osoby uczestniczące w zespołach zastanowiły się:

• jaką rolę wobec obywateli odgrywa państwo w każdym z tych ustrojów;
• jakie zadania spełnia władza w obu systemach, kto ją powołuje i kontroluje.
  

Podziel grupę na dwa lub cztery zespoły.

Wręcz każdemu zespołowi duży arkusz papieru i marker, i poproś o zanotowanie uwagi i wniosków z dyskusji w postaci plakatów. (10 min)

2.
Poproś, aby osoby reprezentujące zespoły przykleiły plakaty do tablicy taśmą samoprzylepną i przedstawiły ich treść.

Teraz wspólnie porównajcie wszystkie plakaty.

Zapytaj:

• czym różni się państwo totalitarne od państwa demokratycznego?
• kto je tworzy i w jakim celu?
• w jaki sposób zmienia się rola państwa w zależności od ustroju?
• jaka postawa obywatela wynagradzana jest w państwie totalitarnym, a jakiej oczekuje się od obywateli w państwie demokratycznym?
  

Podsumuj ćwiczenie krótkim wykładem, np: (10 min)

• "Rządy totalitarne polegają między innymi na tym, aby zrodzić w ludziach wzajemną nieufność, wrogość. Łatwiej rządzić w społeczeństwie, które jest skłócone, rozproszone, niezdolne do zmobilizowania siły mogącej przeciwstawić się władzy. Bierność polityczna społeczeństwa jest naturalnym środowiskiem ułatwiającym trwanie takim systemom. Dla demokracji również nie ma większego zagrożenia jak obojętność i bierność obywateli. Wolny rynek i wolne wybory nie są wystarczającym warunkiem zbudowania i utrzymania zdrowego społeczeństwa demokratycznego. Rząd i gospodarka nie mogą być wyłącznym wskaźnikiem i realizatorem ważnych interesów zbiorowych, takich jak ochrona środowiska, prawa obywatelskie, szeroko rozumiany dobrobyt społeczny. Trzecim silnym sektorem równoważącym siłę rządu i organizacji komercyjnych oraz korygującym ich poczynania, powinny być organizacje społeczne nie nastawione na osiąganie zysku - zbiorowość dobrze zorganizowanych i niezależnych od ingerencji władz ludzi, którzy w ramach istniejącego prawa, sami rozwiązują najpilniejsze dla swojej grupy problemy, czyli społeczeństwo obywatelskie. Tymczasem normy zachowania najtrudniej się zmieniają, nie można ich wprowadzić odgórnie. Jedyną drogą, na której można budować społeczeństwo obywatelskie, jest edukacja.”

3.
Sprowokuj krótką dyskusję na temat uczestnictwa obywateli w życiu publicznym.

Zapytaj:

• w jaki sposób obywatele w państwie demokratycznym mogą brać udział w sprawowaniu władzy?
• jaki wpływ mają na decyzje podejmowane przez władze?
  

W razie potrzeby podpowiedz, że dorosły obywatel może brać udział w wyborach, referendach, zapisać się do wybranej partii politycznej, należeć do związku zawodowego, może napisać list bądź petycję do władz, poskarżyć się na działania władz w mediach, brać udział w manifestacjach, wiecach, pikietach, strajkach.
Może również działać w stowarzyszeniu lub fundacji.
Gdy obywatel uważa, że władza w jakiś sposób naruszyła jego prawa, może zwrócić się w kraju do sądu powszechnego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, do Trybunału Konstytucyjnego, a także do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu lub Komitetu Praw Człowieka w Genewie.

Zapytaj, co jest jedynym ograniczeniem dla działań obywatela w tym zakresie? (Oczywiście, obowiązujące prawo). (8 min)

4.
Zapytaj, czy w systemie totalitarnym obywatele mogą również tak swobodnie wyrażać swoje opinie na temat sprawowania władzy i domagać się realizacji swoich praw i wolności?

Poproś o podanie kilku przykładów działań władz w państwach niedemokratycznych wobec obywateli przeciwstawiającym się ich rządom.

Zapytaj, jak wpływają na społeczeństwo tego typu działania?
Jakie postawy rodzą?

Możesz również nawiązać do sytuacji powstałej po obaleniu reżimu Saddama Husajna, poruszyć kwestię łamania praw człowieka w Chinach. (5 min)

5.
Następnie rozdaj materiał pomocniczy nr 1 i poproś o uważne przeczytanie, i podkreślenie najważniejszych informacji. (5 min)

6.
Powiedz, że za chwilę w grupach będziecie tworzyć definicję „społeczeństwa obywatelskiego” na zasadzie mapy skojarzeń (w centrum arkusza umieszczamy w owalu definiowany termin, a dookoła rysujemy promienie, w końcach których zapisujemy wszystkie skojarzenia z danym terminem, jakie przychodzą nam do głowy).

Podziel grupę na kilka pięcio-, sześcioosobowych zespołów, rozdaj im duże arkusze papieru i markery.

Po zaprezentowaniu przez przedstawicieli, przedstawicielki zespołów efektów ich pracy, zapytaj: (10 min)

• w jaki sposób zmieniło się w ciągu ostatnich dwudziestu lat pojęcie „społeczeństwa obywatelskiego”?
• jakie cele mieli działacze nielegalnych organizacji działających w czasach realnego socjalizmu, a jakie zadania stawiają przed sobą obecne organizacje społeczne?

7.
Poproś o zastanowienie się nad najważniejszymi czynnikami, które wpływają na zbudowanie w danym państwie społeczeństwa obywatelskiego.
Od czego zależy aktywność obywatelska przeciętnego obywatela?

Nie przekonuj nikogo do własnego zdania, pozwól, by osoby uczestniczące wypowiadały się swobodnie. (10 min)

8.
Zapytaj, czy ktoś zna jakieś organizacje pozarządowe, które funkcjonują w Polsce?
Może też te działające w najbliższym środowisku?
Jeśli nie, to podaj kilka przykładów.

Zapytaj osoby uczestniczące:

• jak oceniają ich działalność?
• czy wiedzą, jaka jest różnica pomiędzy organizacją państwową a pozarządową?
  

Wyjaśnij, że głównie chodzi o sposób finansowania działań.
Organizacje i instytucje państwowe są finansowane z budżetu państwa, a organizacje tworzone przez obywateli, obywatelki, z ich inicjatywy muszą zdobywać same fundusze na swoją działalność.
Często są wspierane przez różnych sponsorów, najczęściej starają się o pieniądze drogą konkursów o dotacje.

Teraz poproś o przeczytanie tekstu z materiału pomocniczego nr 2 „Stowarzyszenie a fundacja”.
Porozmawiajcie chwilę o różnicach pomiędzy tymi formami prawnymi organizacji.
Zastanówcie się wspólnie, która z form jest bardziej korzystna dla szeregowego obywatela. (15 min)

9.
Przeczytajcie artykuł z „Gazety Wyborczej” (materiał pomocniczy nr 3) i odpowiedzcie na pytania:

• jaki ważny dla mieszkańców waszej miejscowości problem czeka na podjęcie inicjatywy obywatelskiej?
• kto i w jaki sposób mógłby rozpocząć działania mające na celu rozwiązanie tej sprawy. (10 min)
  

Społeczeństwo obywatelskie

Terminu „społeczeństwo obywatelskie” pierwszy użył Arystoteles.
Zdaniem Arystotelesa człowiek nie jest istotą samowystarczalną, lecz kimś z natury stworzonym do życia w państwie - „zwierzęciem politycznym”.

Losy każdego z nas zależą od kontaktu z innymi. „Każde państwo jest wspólnotą, a każda wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra (...) Powstaje ono dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było dobre”. Arystoteles zatem uważał, że człowiek staje się sobą tylko przez współuczestnictwo, a odseparowany od innych, pozbawiony kontaktu, nigdy nie osiągnie pełni człowieczeństwa. Nie oznacza to dla Arystotelesa rezygnacji z indywidualizmu czy odrębności, bo dla Arystotelesa państwo to wielość, powstała na bazie rodzin, rozmaitych związków i towarzystw, dzięki którym różniące się między sobą jednostki mogą rozwijać właściwe sobie uzdolnienia i wyrabiać charakter. Filozof jednak nie wprowadzał rozróżnienia między społeczeństwem obywatelskim, wspólnotą polityczną a państwem. „Z natury swej państwo jest pierwej1 aniżeli rodzina i każdy z nas, całość bowiem musi być pierwej od części; po rozprzęgnięciu się całości nie będzie nogi ni ręki, a tylko nazwa”.

W XVIII wieku i na początku XIX wieku idea „społeczeństwa obywatelskiego” była instrumentem wyzwalania się z dziedzictwa despotyzmu.
W myśli Oświecenia panowało przekonanie, że społeczeństwo istniało przed władzą, naturą jego była wolność, a władza opiera się na umowie.
Dla Johna Locke’a władza cywilna powstała na gruncie umowy społecznej użytecznej dla ludzi i jest formą władzy obywatelskiej. Społeczeństwo polityczne (terminu tego Locke używał zamiennie z terminem społeczeństwo obywatelskie) to związek ludzi, którzy całkowicie dobrowolnie gotowi są respektować wolę większości dla swej „wygody, bezpieczeństwa i pokojowego współżycia”. Manifestem społeczeństwa obywatelskiego była francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.

Dla Hegla społeczeństwo obywatelskie było strefą autonomiczną, którą umiejscowił pomiędzy rodziną a państwem.
Alexis de Tocqueville z kolei odróżniał społeczeństwo polityczne i społeczeństwo obywatelskie, polityczne odnosiło się do relacji obywateli z rządem centralnym, obywatelskie było obszarem relacji miedzy samymi obywatelami.
Od połowy XIX wieku pojęcie społeczeństwa obywatelskiego właściwie nie było używane, dopiero w ostatnich dziesięcioleciach powrócono do tego terminu. Głównie w związku z procesami transformacji ustrojowej, jakie rozpoczęły się w krajach, gdzie rządy sprawowały władze komunistyczne. W Polsce organizacja społeczeństwa obywatelskiego rozpoczęła się na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w środowisku opozycji, która wystąpiła przeciw systemowi totalitarnemu.

Od połowy lat siedemdziesiątych działały w podziemiu między innymi Komitet Obrony Robotników, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Wolne Związki Zawodowe. W związku z ruchem „Solidarność”, a także z podziemną działalnością wielu innych organizacji (z których część działa obecnie jako pozarządowe) zaczęto używać pojęcia społeczeństwo obywatelskie, opisując pojawienie się ruchu masowego i niezależnego związku zawodowego, który po raz pierwszy w państwie realnego socjalizmu, wystąpił przeciw panującemu systemowi. Można śmiało powiedzieć, że międzynarodowa opinia publiczna była zafascynowana autentycznością i siłą spontanicznego społecznego zaangażowania i swoistego klimatu braterstwa, jaki narodził się wokół „Solidarności” w latach 1980-81.

Od 1989 r. mamy ustrój demokratyczny, ale nadal wartości, jakim przyświecała tamta walka oraz budowanie społeczeństwa obywatelskiego są ważne. Stale rośnie liczba organizacji pozarządowych. Jednak społeczeństwo obywatelskie to wciąż niezrealizowane marzenie o ideale społeczeństwa, będącego wspólnotą wolnych i równych obywateli, łączących się, by dobrze żyć i jednocześnie realizować ideę dobra wspólnego. Społeczeństwo obywatelskie to grupa, w której nikt żyjący w jej granicach terytorialnych, nie czuje się wyobcowany i z której nikt nie może być wykluczony. Jednak czy jest sens mówić obecnie w Polsce o społeczeństwie obywatelskim jako przeciwstawiającym się władzy? Czym innym jest działanie w podziemiu na rzecz społeczeństwa w opozycji do panującego systemu, a czym innym legalne działanie w systemie demokratycznym, jaki mamy już od kilkunastu lat. Społeczeństwo obywatelskie w ustroju demokratycznym nie przeciwstawia się państwu, a współpracuje z nim, współdziała. W dojrzałej demokracji władza nie ma uważać się za wszechwładną, nie ma narzucać „jedynie najlepszych” programów wychodzenia z kryzysowych sytuacji. Sprawy obywatelskie powinni rozwiązywać sami obywatele, którzy najlepiej wiedzą jak je rozwiązać, bo są im one najbliższe. Idea społeczeństwa obywatelskiego polega na tym, że nikt nie czeka na żadne odgórne decyzje, nie krzyczy „oni muszą nam dać”, a wszyscy biorą się sami za rozwiązywanie problemów. Do tego jednak potrzebny jest stosowny klimat obywatelski, który sprawia, że ludzie czują się odpowiedzialni i oferują własną pracę. W rozwiązywaniu ważnych obywatelskich spraw liczą się jednak nie tylko chęci, ważne są przede wszystkim wiedza i umiejętności. Poprzez społeczeństwo obywatelskie rozumiemy dziś zespół działań, które uzupełniają działania władzy politycznej i sferę biznesu. Obszar rzeczywistości społecznej - reprezentowany przez sektor niekomercyjny w postaci stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji pozarządowych, często lepiej realizujących takie cele, którymi władza się nie zajmuje. Zadaniem społeczeństwa obywatelskiego jest również ograniczanie dyktatorskich zapędów władzy. Rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego sprzyja przejrzysty, czytelny dla każdego system prawa oraz sprawnie funkcjonująca władza publiczna.

Istnieje szereg podstawowych różnic pomiędzy stowarzyszeniem a fundacją. Znając te różnice możemy podjąć decyzję, która forma organizacyjna bardziej odpowiada naszym celom.

• Stowarzyszenie
  organizacja społeczna (zrzeszenie) powoływana przez grupę osób mających wspólne cele lub zainteresowania. W Polsce do stowarzyszeń nie zalicza się partii politycznych, komitetów wyborczych, związków wyznaniowych i branżowych organizacji zawodowych (związków zawodowych), takich jak np. cechy rzemieślnicze. Podstawowym aktem prawnym regulującym zasady tworzenia i działalności stowarzyszeń jest Ustawa z dn. 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. Koniecznie należy zapoznać się z nią przed przystąpieniem do zakładania stowarzyszenia. Ponieważ stowarzyszenie jest to pewien związek osób połączonych chęcią realizacji wspólnego celu, w wypadku stowarzyszenia mamy do czynienia z pojęciem członkostwa w organizacji. Do założenia stowarzyszenia potrzeba co najmniej piętnastu założycieli i przyjmuje się, że jeżeli liczba członków stowarzyszenia spadnie poniżej tej liczby, powinno ono ulec rozwiązaniu. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na społecznej (nieodpłatnej) pracy swoich członków, którzy wspólnie dążą do realizacji określonego w statucie celu. Istotą stowarzyszenia i najważniejszym jego elementem są więc ludzie je tworzący, razem realizujący wspólny cel. Członkowie stowarzyszenia samodzielnie decydują, jakie cele chcą realizować, określają programy działania i struktury organizacyjne. Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie członków. Członkowie stowarzyszenia mogą podjąć decyzję o rozwiązaniu stowarzyszenia. Od dnia 1 stycznia 2001 r. stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego.
  
  
• Fundacja
  forma prawna organizacji pozarządowej, której podstawą jest kapitał przeznaczony na określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem. Oznacza to, że istotą fundacji jest majątek, w który fundacja zostaje wyposażona przez jej założyciela lub założycieli, i który to majątek jest w toku działalności fundacji pomnażany. W razie wyczerpania się środków finansowych i majątku fundacji, podlega ona likwidacji. Cel, który ma realizować fundacja, zostaje wyznaczony przez fundatora w akcie notarialnym oraz statucie fundacji.
  Fundacje są po stowarzyszeniach w Polsce drugą co do popularności formą prawną wśród organizacji pozarządowych. W Polsce nie jest prawnie dopuszczona forma fundacji interesu prywatnego, potocznie zwanych fundacjami rodowymi lub rodzinnymi. Tego typu fundacje są w USA głównym organizatorem szkolnictwa wyższego, a w niektórych państwach (Panama, Liechtenstein, Bahamy) są one podstawowym elementem struktur zarządzania aktywami. Fundacja zarządza majątkiem, który posiada, ewentualnie go powiększa. Fundator może samodzielnie szczegółowo określić zasady działania i inwestowania fundacji albo pozostawić to do decyzji jej zarządu. Fundacja również uzyskuje osobowość prawną z chwilą rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym.
  Fundacja według polskiego prawa jest bezosobowa, nie posiada członków, służy jako instrument ułatwiający transfer środków finansowych i odpływ tych środków z powrotem do wpłacającego. W przypadku, gdy fundacja ma charakter charytatywny, może otrzymywać darowizny i może darowywać lub przydzielać granty, etc. każdemu, kogo wybierze, wobec czego można swoje środki darować fundacji, z których to fundacja może udzielać wypłat szkoleniowych, darów, etc. Każdemu według własnych zasad.
  
  

Rejestr stowarzyszeń i fundacji prowadzą sądy rejestrowe - tzn. sądy rejonowe mające siedzibę w miastach wojewódzkich.

Gdzie jest społeczeństwo obywatelskie?

Wygląda na to, ze umarło, zanim w Polsce powstało. Z roku na rok rejestruje się coraz mniej organizacji pozarządowych, w ciągu dwóch lat o 61% spadła liczba osób angażujących się w działalność społeczną.

O naszej małej aktywności obywatelskiej i niskiej zdolności do współpracy, mówi ogłoszony niedawno raport Kapitał intelektualny Polski zespołu doradców strategicznych Premiera pod kierunkiem Michała Boniego. Potwierdzają to badania Stowarzyszenia Klon-Jawor. Najnowsze mówi o tym, ze od pięciu lat spada liczba nowopowstających organizacji: w zeszłym roku zarejestrowano ich o ¼ mniej niż w 2003 r.
Mniej powstaje małych organizacji lokalnych, czyli tych, które stanowią podstawę społeczeństwa obywatelskiego, aktywizują małe społeczności. Marta Gumkowska ze Stowarzyszenia Klon-Jawor przypuszcza, że powodem może być sposób finansowani organizacji. Małe, nie potrafią zabiegać o dotacje publiczne i dofinansowanie ze środków UE.

Jesteśmy coraz mniej chętni do podejmowania bezinteresownych działań dla wspólnego dobra – wynika z innych badań Klon-Jaworu. Aktywność społeczna Polaków spadła w ciągu dwóch lat z 23,2% do 14,2%. Zajmujemy drugie od końca miejsce pośród 16. krajów Europy. Według międzynarodowego badania European Social Survey w 2007 r. społecznie działało 13,6 % dorosłych Polaków, podczas, gdy liderujących Norwegów - pięć razy więcej. Tylko 12 % z nas uważa, że bezinteresowność to ważna motywacja, podczas gdy kieruje się nią 60% Brytyjczyków czy 36% Czechów. Zajmujemy drugie od końca miejsce w podpisywaniu petycji czy apeli. A w dobie internetu nie wymaga to praktycznie żadnego wysiłku. 21% Polaków podpisało w ostatnim roku jakąś petycję. Szwedów - 86%.

Dlaczego jesteśmy coraz mniej aktywni społecznie?
- Jednym z powodów może być spadek bezrobocia. Jeśli łatwiej o pracę, młodzi ludzie, którym wolontariat dawał doświadczenie, cenione potem na ryku pracy, teraz tego nie potrzebują – mówi Marta Gumkowska. Wymienia też inny możliwy powód: emigrację zarobkową, którą wybrały osoby bardziej zaradne, które najczęściej angażują się w działania społeczne. Na inny powód mogą wskazywać czerwcowe badania CBOS o więziach sąsiedzkich: od lat 90. w większości polegają na wymianie „dzień dobry”. To może znaczyć, że stajemy się coraz bardziej zajęci tylko sobą. O tym, że jesteśmy zamknięci i nieufni, mówi sondaż OBOP ze stycznia 2007 r. Tylko 14% z nas deklaruje zaufanie do innych. Dla porównania innym ufa 75% Duńczyków.

Projekt jest realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandię,
Lichtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego
Obszaru Gospodarczego, Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu
Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.

PARTNERZY PROJEKTU